متوترکسات(Amethopterin)(NSC 740)
متوترکسات یک داروی ضدسرطان و ضدالتهاب قوی است که در درمان سرطان‌ها، بیماری‌های خودایمنی مانند روماتیسم مفصلی و پسوریازیس، و همچنین حاملگی خارج رحمی استفاده می‌شود. این دارو با مهار متابولیسم اسید فولیک، رشد سلولی را مهار می‌کند.
توضیحات
متوترکسات یکی از داروهای کلاسیک ضدسرطان و ایمونوساپرسیو است که برای اولین بار در دهه ۱۹۴۰ معرفی شد. این دارو از طریق مهار آنزیم دی‌هیدروفولات ردوکتاز (DHFR)، مانع تبدیل اسید فولیک به تتراهیدروفولات فعال می‌شود. تتراهیدروفولات در ساخت نوکلئوتیدهای DNA و RNA نقش دارد، بنابراین مهار آن منجر به توقف همانندسازی DNA در سلول‌های سریع‌الانقسام، مانند سلول‌های سرطانی و ایمنی می‌شود. در درمان سرطان، متوترکسات برای لوسمی لنفوبلاستیک حاد، لنفوم غیر هوچکینی، سرطان پستان، استئوسارکوم، و سایر بدخیمی‌ها استفاده می‌شود. همچنین، در دوزهای پایین‌تر برای بیماری‌های خودایمنی نظیر آرتریت روماتوئید، پسوریازیس و لوپوس تجویز می‌شود. این دارو همچنین در درمان پزشکی حاملگی خارج رحمی به عنوان جایگزین غیرجراحی استفاده دارد، چرا که با توقف رشد سلول‌های تروفوبلاستی، بارداری نابجا را خاتمه می‌دهد. نکته مهم در مورد متوترکسات، وابستگی شدید اثر و عوارض آن به دوز دارو است. در دوزهای بالا (High-dose MTX) نیاز به تجویز همزمان لکووورین (leucovorin rescue) وجود دارد تا از سلول‌های سالم محافظت شود. سمیت اصلی دارو در دوزهای بالا شامل سرکوب مغز استخوان، نارسایی کبدی، التهاب مخاط دهان، و سمیت کلیوی است. لذا حتماً پایش دقیق آنزیم‌های کبدی، شمارش سلول‌های خونی و عملکرد کلیه ضروری است.
مواد تشکیل دهنده
Methotrexate sodium اسید سیتریک سدیم هیدروکسید آب استریل برای تزریق (در ویال) اجزای جانبی متفاوت در فرم‌های خوراکی و تزریقی
نحوه مصرف
خوراکی تزریق وریدی تزریق عضلانی تزریق زیرجلدی تزریق داخل نخاعی (Intrathecal)
فارماکولوژی
دسته دارویی: آنتی‌متابولیت، ضدسرطان، ایمونوساپرسیو مکانیسم اثر: مهار آنزیم دی‌هیدروفولات ردوکتاز (DHFR) نیمه‌عمر: ۳ تا ۱۰ ساعت (بسته به دوز و مسیر مصرف) متابولیسم: کبدی دفع: کلیوی عبور از سد خونی-مغزی: بله (در صورت مصرف داخل نخاعی)
شکل دوز در دسترس
قرص خوراکی ویال تزریقی (زیرجلدی، داخل عضلانی، وریدی) محلول خوراکی محلول تزریق داخل نخاعی (intrathecal)
واحد اندازه گیری دارو
میلی‌گرم (mg)
اوردوز
علائم: تهوع، استفراغ شدید نارسایی کلیوی سرکوب شدید مغز استخوان التهاب شدید دهان و دستگاه گوارش افزایش آنزیم‌های کبدی درمان: تجویز فوری لکووورین (leucovorin rescue) همودیالیز با فیلترهای مخصوص (high-flux) پایش دقیق سطح پلاسمایی متوترکسات مراقبت حمایتی در ICU
اطلاعات نسخه گیری
تنها با تجویز پزشک متخصص (انکولوژی، روماتولوژی، زنان) آزمایش منظم CBC، عملکرد کبد و کلیه قبل و حین درمان محاسبه دقیق دوز بر اساس وزن و سطح بدن (BSA)
نحوه پذیرش نسخه
از طریق داروخانه‌های بیمارستانی یا داروخانه‌های مجاز خاص ارائه نسخه رسمی و تاییدیه بیمه برای نسخه‌های خاص برخی اشکال دارویی نیاز به مجوز کتبی پزشک متخصص دارند
خطرات
مصرف خودسرانه دارو به شدت خطرناک است و ممکن است منجر به عواقب برگشت ناپذیری شود لطفا قبل از مصرف هرگونه دارو حتما با یک پزشک مشکل خود را مطرح نمایید
خطرات مصرف با الکل
افزایش احتمال نارسایی کبدی تداخل در متابولیسم دارو افزایش عوارض گوارشی منع مصرف همزمان الکل با متوترکسات
خطرات مصرف در دوران شیردهی
ترشح در شیر مادر خطر سرکوب مغز استخوان نوزاد احتمال نارسایی کبدی یا کلیوی نوزاد منع مصرف دارو در دوران شیردهی
خطرات مصرف در دوران بارداری
اثر تراتوژنیک شدید طبقه‌بندی FDA: گروه X خطر سقط، نقایص عصبی و اسکلتی منع مطلق مصرف در دوران بارداری توصیه به استفاده از دو روش جلوگیری مؤثر تا ماه‌ها پس از قطع درمان
تداخل غذایی
مصرف فراوان مایعات برای کمک به دفع کلیوی دارو پرهیز از مصرف مکمل‌های حاوی اسید فولیک بدون تجویز پزشک پرهیز از غذاهای اسیدی، سنگین یا تحریک‌کننده دستگاه گوارش مصرف غذاهای سبک، نرم و دارای ارزش تغذیه‌ای بالا در صورت تهوع یا موکوزیت
دیگر خطرات
نارسایی شدید کبدی یا کلیوی پنومونیت ناشی از دارو سرکوب شدید سیستم ایمنی و عفونت‌های خطرناک خونریزی و آنمی شدید مرگ در اوردوز یا مصرف اشتباه (مثلاً روزانه به جای هفتگی) احتمال ناهنجاری‌های جنینی در صورت مصرف در بارداری
عوارض جانبی
تهوع و استفراغ التهاب مخاط دهان (موکوزیت) نارسایی کبدی (افزایش آنزیم‌های کبدی) سرکوب مغز استخوان (آنمی، نوتروپنی، ترومبوسیتوپنی) سمیت کلیوی ریزش مو (در دوزهای بالا) سرگیجه، خستگی، تب درماتیت و قرمزی پوست نارسایی ریوی (نادر ولی جدی)
موارد مصرف
سرطان خون
سرطان خون یک نوع بیماری بدخیم خونی و مغز استخوان است که در آن سلول‌های سفید خون (لوکوسیت‌ها) به‌صورت غیرطبیعی و خارج از کنترل تکثیر می‌شوند. این سلول‌ها عملکرد ایمنی را مختل می‌کنند و جای سلول‌های سالم را در مغز استخوان می‌گیرند.