بیماری آب سیاه (گلوکوم) چیست؟

آب سیاه یا گلوکوم یک بیماری چشمی است که می‌تواند به عصب بینایی آسیب برساند و در صورت عدم درمان، منجر به از دست دادن بینایی یا حتی نابینایی کامل شود. این بیماری معمولاً ناشی از افزایش فشار داخل چشم (فشار چشم) است، اما حتی در مواردی که فشار چشم نرمال است نیز می‌تواند رخ دهد.

انواع مختلف بیماری آب سیاه

بیماری آب سیاه یا گلوکوم به چندین نوع مختلف تقسیم می‌شود که هرکدام از آن‌ها ویژگی‌ها، علل و روش‌های درمان خاص خود را دارند. درک این تفاوت‌ها می‌تواند به تشخیص بهتر و درمان مؤثرتر کمک کند. در ادامه به توضیح انواع مختلف آب سیاه می‌پردازیم:

1. آب سیاه زاویه باز اولیه (Primary Open-Angle Glaucoma)
   • شایع‌ترین نوع آب سیاه است و به‌طور تدریجی پیشرفت می‌کند.
   • در این نوع، زاویه تخلیه مایع داخل چشم باز است، اما شبکه‌ی ترابکولار (مسیر تخلیه مایع) دچار انسداد یا کاهش کارایی شده است. این باعث می‌شود که مایع به‌خوبی تخلیه نشود و فشار داخل چشم به‌تدریج افزایش یابد.
   • علائم: این نوع آب سیاه معمولاً بدون درد و علامت مشخص است و افراد ممکن است تا زمانی که بخش قابل توجهی از بینایی خود را از دست نداده‌اند، متوجه آن نشوند. کاهش تدریجی دید جانبی (دید تونلی) یکی از نشانه‌های اولیه آن است.
   • درمان: از داروها، لیزر درمانی و جراحی‌های مختلف برای کنترل فشار چشم استفاده می‌شود.
2. آب سیاه زاویه بسته (Angle-Closure Glaucoma)
   • این نوع کمتر شایع است، اما شدیدتر و ناگهانی‌تر از آب سیاه زاویه باز است.
   • در آب سیاه زاویه بسته، زاویه بین قرنیه و عنبیه به‌طور ناگهانی بسته می‌شود. این اتفاق معمولاً به دلیل جابه‌جایی عنبیه و مسدود شدن مسیر تخلیه مایع رخ می‌دهد و باعث افزایش سریع و ناگهانی فشار چشم می‌شود.
   • علائم: درد شدید در ناحیه چشم، سردرد، تهوع، استفراغ، قرمزی چشم، تاری دید و دیدن هاله‌های رنگی دور نورها. این علائم معمولاً ناگهانی رخ می‌دهند و نیازمند درمان فوری هستند.
   • درمان: این وضعیت یک اورژانس پزشکی است و نیاز به درمان فوری دارد. درمان ممکن است شامل دارو، لیزر یا جراحی برای باز کردن زاویه و تخلیه مایع باشد.
3. آب سیاه با فشار طبیعی (Normal-Tension Glaucoma)
   • در این نوع، حتی با وجود فشار طبیعی یا کمتر از حد معمول داخل چشم، عصب بینایی آسیب می‌بیند. علت این آسیب به‌طور کامل مشخص نیست، اما ممکن است به دلایل مختلفی از جمله جریان خون ناکافی به عصب بینایی، ساختار حساس‌تر عصب یا عوامل ژنتیکی باشد.
   • علائم: مانند آب سیاه زاویه باز، این نوع هم معمولاً بدون علامت مشخص است تا زمانی که کاهش بینایی اتفاق بیفتد. افراد با فشار طبیعی نیز ممکن است دید جانبی خود را از دست بدهند.
   • درمان: کاهش فشار چشم از طریق داروها و روش‌های دیگر همچنان روش اصلی درمان است. همچنین توجه به بهبود جریان خون به عصب بینایی و کنترل عوامل خطرزا مانند فشار خون پایین و بیماری‌های قلبی مهم است.
4. آب سیاه مادرزادی (Congenital Glaucoma)
   • این نوع در نوزادان و کودکان خردسال رخ می‌دهد و به دلیل نقص در سیستم تخلیه مایع داخل چشم از زمان تولد ایجاد می‌شود.
   • علائم: بزرگ شدن غیرمعمول قرنیه، اشک‌ریزی زیاد، حساسیت به نور (فتوفوبیا)، و کدر شدن قرنیه. والدین ممکن است متوجه شوند که چشم‌های کودک به نظر بزرگ‌تر از حد معمول می‌آید.
   • درمان: معمولاً نیاز به جراحی دارد تا سیستم تخلیه مایع اصلاح شود. تشخیص و درمان سریع می‌تواند به حفظ بینایی کودک کمک کند.
5. آب سیاه ثانویه (Secondary Glaucoma)
   • این نوع آب سیاه به دنبال یک بیماری یا وضعیت دیگر به وجود می‌آید. علل ممکن شامل التهاب‌های چشمی (یووئیت)، ضربه به چشم، دیابت، مصرف طولانی‌مدت استروئیدها و یا بیماری‌هایی که باعث انسداد سیستم تخلیه می‌شوند، باشد.
   • انواع مختلف آب سیاه ثانویه:
     • آب سیاه نیووَسکولار: که به دلیل ایجاد رگ‌های خونی جدید و غیرطبیعی در زاویه چشم رخ می‌دهد، معمولاً در بیماران دیابتی و افرادی که مشکلات عروقی دارند دیده می‌شود.
     • آب سیاه ناشی از مصرف استروئیدها: مصرف طولانی‌مدت قطره‌ها، داروهای خوراکی یا تزریقی استروئید می‌تواند منجر به افزایش فشار داخل چشم و آب سیاه شود.
     • آب سیاه ناشی از التهاب چشمی: التهاب داخل چشم می‌تواند مسیر تخلیه مایع را مسدود کند و باعث افزایش فشار شود.
   • درمان: بسته به علت ایجاد بیماری، درمان متفاوت خواهد بود. معمولاً از داروها، لیزر درمانی یا جراحی برای کاهش فشار چشم استفاده می‌شود.

بیماری آب سیاه به آرامی و بدون درد پیشرفت می‌کند، به همین دلیل اغلب "دزد خاموش بینایی" نامیده می‌شود. علائم آن ممکن است تا مراحل پیشرفته بیماری ظاهر نشوند. در ادامه، به برخی از علائم متداول‌تر و جزئی‌تر آن می‌پردازیم:

1. کاهش تدریجی دید جانبی (دید تونلی)
   • این مشکل یکی از اولین نشانه‌های آب سیاه زاویه باز اولیه است. افراد ممکن است متوجه شوند که میدان دید جانبی (محیطی) خود را به تدریج از دست می‌دهند. معمولاً این کاهش دید به‌طور تدریجی و بدون درد رخ می‌دهد و فرد تا مراحل پیشرفته متوجه تغییرات نمی‌شود.
   • مثلاً، ممکن است در هنگام رانندگی متوجه نشوند که خودروهای کناری یا عابران پیاده در کنار آن‌ها قرار دارند.

علائم آب سیاه

1. تاری دید
   • آب سیاه می‌تواند باعث ایجاد تاری دید شود، به خصوص زمانی که فشار چشم به‌طور ناگهانی افزایش می‌یابد. این وضعیت می‌تواند به‌طور گذرا یا دائم رخ دهد و نیازمند توجه فوری است.
2. درد چشم
   • در برخی موارد، به‌ویژه در نوع آب سیاه زاویه بسته، ممکن است افراد درد شدیدی در ناحیه چشم تجربه کنند. این درد معمولاً همراه با سایر علائم مانند سردرد شدید، تهوع و استفراغ است.
3. دیدن هاله‌های رنگی دور نورها
   • برخی افراد مبتلا به آب سیاه گزارش می‌دهند که هاله‌های رنگین‌کمانی یا نورانی را در اطراف منابع نوری، به‌ویژه در شب یا در محیط‌های تاریک، مشاهده می‌کنند. این می‌تواند یکی از نشانه‌های افزایش فشار چشم باشد.
4. قرمزی چشم
   • قرمزی و التهاب چشم‌ها ممکن است یکی از علائم نوع حادتر آب سیاه باشد. این وضعیت معمولاً همراه با درد، تاری دید و سایر علائم هشداردهنده ظاهر می‌شود.
5. کاهش شدید بینایی در زمان کوتاه
   • در موارد نادر، به‌ویژه در آب سیاه زاویه بسته حاد، ممکن است فرد به‌طور ناگهانی و سریع دچار کاهش دید شود. این یک وضعیت اورژانسی است و نیاز به مراجعه فوری به پزشک دارد.
6. سردردهای ناگهانی و شدید
   • این سردردها اغلب با درد چشم و تاری دید همراه هستند. در صورتی که سردرد به‌طور ناگهانی و همراه با کاهش بینایی ظاهر شود، احتمال آب سیاه زاویه بسته وجود دارد.
7. کاهش دید در شب
   • برخی افراد ممکن است متوجه شوند که دیدن در نور کم یا در تاریکی برایشان دشوارتر از قبل شده است. این ممکن است نشان‌دهنده ابتدای آب سیاه باشد و نیاز به بررسی بیشتر دارد.

توجه به علائم

• به دلیل اینکه علائم آب سیاه در مراحل اولیه اغلب مبهم هستند، بسیاری از افراد متوجه آن نمی‌شوند تا زمانی که آسیب قابل توجهی به بینایی‌شان وارد شده باشد. اگر هر یک از این علائم را تجربه می‌کنید یا سابقه خانوادگی آب سیاه دارید، مهم است که به‌طور منظم معاینات چشمی انجام دهید. تشخیص زودهنگام می‌تواند به جلوگیری از پیشرفت بیماری کمک کند و احتمال حفظ بینایی را افزایش دهد.

روش‌های تشخیص بیماری آب سیاه

تشخیص زودهنگام آب سیاه بسیار مهم است، زیرا این بیماری در مراحل اولیه معمولاً بدون علامت است و تنها با معاینات منظم چشم‌پزشکی قابل شناسایی است. چندین روش و آزمایش برای تشخیص این بیماری وجود دارد که در ادامه به آن‌ها می‌پردازیم:

1. اندازه‌گیری فشار داخل چشم (تونومتری)
   • تونومتری یکی از مهم‌ترین و رایج‌ترین آزمایش‌های مورد استفاده برای تشخیص آب سیاه است. این روش فشار داخل چشم (IOP) را اندازه‌گیری می‌کند. فشار بالای داخل چشم می‌تواند به عصب بینایی آسیب برساند و منجر به آب سیاه شود.
   • این آزمایش بدون درد است و با استفاده از یک دستگاه کوچک که روی چشم قرار می‌گیرد، فشار مایع داخل چشم اندازه‌گیری می‌شود.
2. معاینه عصب بینایی (اُپتیک دیسک)
   • در این آزمایش، پزشک به دقت عصب بینایی را معاینه می‌کند. آسیب به عصب بینایی یکی از علائم کلیدی آب سیاه است. پزشک از یک ابزار خاص به نام اُپتالموسکوپ برای مشاهده جزئیات عصب بینایی استفاده می‌کند.
   • تغییرات و نازک شدن عصب بینایی می‌تواند نشان‌دهنده وجود آب سیاه باشد.
3. آزمایش میدان دید (پریمتری)
   • این آزمایش برای بررسی دامنه دید محیطی استفاده می‌شود و به شناسایی نقاط کور یا کاهش دید در قسمت‌های خاصی از میدان دید کمک می‌کند.
   • در این آزمایش، بیمار به یک دستگاه نگاه می‌کند و باید حضور نقاط نورانی کوچک در نقاط مختلف میدان دید را تأیید کند. نتیجه آزمایش نشان می‌دهد که آیا کاهش دید جانبی وجود دارد یا خیر.
4. گونیوسکوپی
   • گونیوسکوپی برای بررسی زاویه بین قرنیه و عنبیه استفاده می‌شود. این زاویه همان جایی است که مایع داخل چشم تخلیه می‌شود. با این روش، پزشک می‌تواند ببیند که آیا زاویه باز است یا مسدود شده، که به تشخیص نوع آب سیاه کمک می‌کند (زاویه باز یا زاویه بسته).
   • در این روش از یک لنز مخصوص استفاده می‌شود که روی چشم قرار می‌گیرد و به پزشک اجازه می‌دهد تا زاویه تخلیه مایع را بررسی کند.
5. پachymetry قرنیه (پachymetry)
   • ضخامت قرنیه می‌تواند بر فشار داخل چشم تأثیر بگذارد، بنابراین در برخی موارد پزشک ضخامت قرنیه را نیز اندازه‌گیری می‌کند.
   • این آزمایش به پزشک کمک می‌کند تا فشار داخل چشم را بهتر تفسیر کرده و تشخیص دقیقی بدهد.
6. تصویربرداری از عصب بینایی (OCT و HRT)
   • توموگرافی انسجام نوری (OCT) و تصویربرداری هرتل ردیابی عصب (HRT) دو تکنیک پیشرفته تصویربرداری هستند که به پزشکان اجازه می‌دهند ساختار عصب بینایی و لایه‌های شبکیه را با جزئیات ببینند.
   • این روش‌ها به‌خصوص برای تشخیص زودهنگام آب سیاه مفید هستند، زیرا تغییرات کوچک در عصب بینایی را می‌توان مشاهده و پیگیری کرد.

اهمیت معاینات منظم

با توجه به اینکه آب سیاه به‌طور تدریجی پیشرفت می‌کند و ممکن است تا زمانی که آسیب جدی به بینایی وارد نشده باشد، هیچ علامتی نداشته باشد، معاینات منظم چشمی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. افراد بالای 40 سال، کسانی که سابقه خانوادگی آب سیاه دارند، و افرادی که به مشکلات چشمی دیگر مثل دیابت مبتلا هستند، باید بیشتر مراقب باشند و با فواصل منظم تحت معاینه قرار بگیرند.

درمان آب سیاه

هدف از درمان آب سیاه کاهش فشار داخل چشم و جلوگیری از آسیب بیشتر به عصب بینایی است. روش‌های درمان شامل موارد زیر می‌شوند:

1. داروها: داروهای کاهنده فشار چشم، مانند قطره‌های چشمی و قرص‌ها، می‌توانند به کاهش فشار کمک کنند.
2. لیزر تراپی: پزشکان ممکن است از لیزر برای بهبود تخلیه مایع داخل چشم استفاده کنند.
3. جراحی: در مواردی که داروها و لیزر مؤثر نباشند، جراحی ممکن است لازم باشد تا راه‌های جدیدی برای تخلیه مایع ایجاد شود.

روش‌های درمان بیماری آب سیاه

درمان آب سیاه به هدف کاهش فشار داخل چشم (IOP) و جلوگیری از آسیب بیشتر به عصب بینایی و کاهش دید انجام می‌شود. بسته به نوع و شدت آب سیاه، پزشک ممکن است از روش‌های مختلفی برای درمان استفاده کند. در ادامه به جزئیات بیشتری در مورد هر یک از این روش‌های درمانی پرداخته می‌شود:

1. داروها
   • قطره‌های چشمی: رایج‌ترین روش درمان آب سیاه استفاده از قطره‌های چشمی است که به کاهش فشار داخل چشم کمک می‌کنند. انواع مختلفی از این قطره‌ها وجود دارد که به شیوه‌های مختلف عمل می‌کنند:
     • پروستاگلاندین‌ها: این داروها به تخلیه بهتر مایع داخل چشم کمک می‌کنند. آن‌ها معمولاً یک بار در روز استفاده می‌شوند و مؤثرترین نوع داروی کاهنده فشار چشم هستند. عوارض جانبی ممکن است شامل قرمزی چشم و تغییر رنگ عنبیه باشد.
     • بتابلوکرها: این داروها میزان تولید مایع داخل چشم را کاهش می‌دهند و معمولاً دو بار در روز مصرف می‌شوند. آن‌ها ممکن است باعث کاهش فشار خون و ضربان قلب شوند، بنابراین برای بیماران قلبی با احتیاط استفاده می‌شوند.
     • آلفا آدرنرژیک‌ها، مهارکننده‌های کربونیک انهیدراز و داروهای میوتیک: این داروها به کاهش فشار چشم کمک کرده و در شرایط خاصی تجویز می‌شوند.
   • قرص‌ها: در برخی موارد، قرص‌هایی نیز تجویز می‌شوند که تولید مایع داخل چشم را کاهش می‌دهند. این داروها معمولاً به‌صورت کوتاه‌مدت برای کنترل سریع فشار چشم استفاده می‌شوند.
2. لیزر تراپی
   • ترابکولوپلاستی با لیزر: این روش برای بیماران مبتلا به آب سیاه زاویه باز استفاده می‌شود. در این روش، پزشک با استفاده از لیزر، منافذ موجود در زاویه تخلیه چشم را بازتر می‌کند تا مایع داخل چشم بهتر تخلیه شود. این یک روش سرپایی است که نیاز به بستری ندارد و معمولاً به‌خوبی تحمل می‌شود.
   • ایریدوتومی محیطی با لیزر: برای درمان آب سیاه زاویه بسته استفاده می‌شود. در این روش، یک سوراخ کوچک در عنبیه ایجاد می‌شود تا مسیر جدیدی برای تخلیه مایع داخل چشم فراهم شود و فشار کاهش یابد.
   • سیکلوفوتوکواگولاسیون با لیزر: در مواردی که سایر درمان‌ها مؤثر نباشند، این روش برای کاهش تولید مایع در داخل چشم استفاده می‌شود.
3. جراحی
   • جراحی فیلتراسیون (ترابکولکتومی): در این روش، پزشک یک مسیر جدید برای تخلیه مایع داخل چشم ایجاد می‌کند. این جراحی معمولاً زمانی انجام می‌شود که داروها و لیزر مؤثر نباشند. ترابکولکتومی یک روش مؤثر برای کاهش فشار داخل چشم است، اما ممکن است عوارضی مانند عفونت و التهابات داشته باشد.
   • شنت‌گذاری یا ایمپلنت: یک لوله کوچک به نام شنت در چشم قرار داده می‌شود که به تخلیه مایع کمک می‌کند. این روش برای بیمارانی استفاده می‌شود که سایر درمان‌ها برای آن‌ها مؤثر نبوده است.
   • ترابکوتومی و گونیوتومی: این روش‌ها بیشتر در کودکان مبتلا به آب سیاه مادرزادی به کار می‌رود. در این جراحی‌ها، بخش‌هایی از سیستم تخلیه چشم برداشته یا اصلاح می‌شود تا جریان مایع بهبود یابد.
4. درمان‌های جدید و آزمایش‌های بالینی
   • پژوهش‌ها در زمینه درمان آب سیاه همچنان در حال پیشرفت است و فناوری‌های جدیدی برای کاهش فشار چشم در حال توسعه هستند. برخی از این روش‌ها شامل ایمپلنت‌های مینیاتوری هستند که به‌طور دائمی در چشم قرار می‌گیرند تا تخلیه مایع را بهبود بخشند.

سبک زندگی و تغییرات رفتاری

علاوه بر درمان‌های پزشکی و جراحی، تغییراتی در سبک زندگی می‌تواند به مدیریت بهتر بیماری کمک کند:

• ورزش منظم: فعالیت‌های بدنی سبک مانند پیاده‌روی می‌تواند به کاهش فشار چشم کمک کند. البته باید از ورزش‌های سنگینی که ممکن است فشار چشم را افزایش دهند، خودداری شود.
• رعایت دستورات پزشکی: مصرف دقیق و منظم داروها و قطره‌های چشمی بسیار مهم است. هیچ‌گاه نباید داروها را بدون مشورت پزشک قطع یا تغییر دهید.
• رژیم غذایی متعادل: رژیم غذایی سرشار از میوه‌ها، سبزیجات و مواد مغذی می‌تواند به سلامت کلی چشم کمک کند.

نتیجه‌گیری

آب سیاه یک بیماری جدی است که می‌تواند به از دست دادن بینایی منجر شود، اما تشخیص و درمان زودهنگام می‌تواند پیشرفت آن را متوقف کند. توجه به سلامت چشمان و مراجعه به چشم‌پزشک برای معاینات منظم، کلید پیشگیری از این بیماری است.