آریتمی قلب: علائم، روش‌های تشخیص و درمان

آریتمی قلب به وضعیتی گفته می‌شود که در آن ضربان قلب از حالت طبیعی خارج می‌شود. این بیماری می‌تواند باعث نامنظمی در تپش‌های قلب شده و قلب را سریع‌تر، آهسته‌تر، یا نامنظم‌تر از حد معمول بتپاند. آریتمی‌ها ممکن است بدون علامت باشند یا علائم مختلفی را به همراه داشته باشند که می‌تواند خفیف یا شدید باشد و در برخی موارد نیاز به درمان فوری دارد. در این مقاله، به بررسی علائم، روش‌های تشخیص و گزینه‌های درمان آریتمی قلب می‌پردازیم.

علائم آریتمی قلب

علائم آریتمی قلب بستگی به نوع و شدت آن دارد. برخی از افراد ممکن است اصلاً متوجه مشکلی نشوند، در حالی که دیگران ممکن است به شدت تحت تأثیر قرار بگیرند. علائم رایج شامل موارد زیر است:

1. تپش قلب (Palpitations)
   • این حالت به معنای احساس ضربان قلب غیرعادی است. افراد ممکن است حس کنند که قلبشان تندتر، آهسته‌تر، یا به طور نامنظم می‌تپد. تپش قلب می‌تواند در شرایط استراحت یا فعالیت‌های روزمره رخ دهد و باعث نگرانی شود.
2. سرگیجه یا احساس سبکی سر
   • آریتمی می‌تواند جریان خون به مغز را مختل کند و منجر به سرگیجه، احساس سبکی سر و حتی از دست دادن تعادل شود.
3. از حال رفتن یا غش کردن (Syncopal Episodes)
   • برخی از انواع آریتمی‌ها می‌توانند باعث کاهش ناگهانی فشار خون و قطع جریان خون به مغز شوند که ممکن است باعث از حال رفتن یا غش کردن شود. این وضعیت ممکن است خطرناک باشد و نیاز به بررسی فوری دارد.
4. تنگی نفس
   • آریتمی می‌تواند باعث تنگی نفس شود، به ویژه زمانی که فرد در حال فعالیت است. این مشکل به دلیل عدم توانایی قلب در پمپاژ موثر خون به بدن رخ می‌دهد.
5. درد یا احساس فشار در قفسه سینه
   • در برخی از انواع آریتمی‌ها، به ویژه در آریتمی‌های شدید، ممکن است درد یا فشار در قفسه سینه احساس شود که می‌تواند نشانه‌ای از کاهش جریان خون به قلب باشد.
6. احساس خستگی و ضعف غیرمعمول
   • وقتی قلب به درستی کار نمی‌کند، بدن اکسیژن کافی دریافت نمی‌کند و این امر می‌تواند باعث احساس خستگی شدید و ضعف غیرمعمول شود.

انواع آریتمی قلبی

آریتمی‌ها بسته به نحوه تأثیرگذاری بر ضربان قلب و منشأ آن در قلب، به چند دسته تقسیم می‌شوند. برخی آریتمی‌ها باعث ضربان سریع‌تر از حد طبیعی (تاکی‌کاردی)، برخی باعث ضربان آهسته‌تر از حد طبیعی (برادیکاردی) و برخی دیگر باعث ضربان‌های نامنظم می‌شوند. در ادامه، انواع آریتمی‌های رایج توضیح داده شده است:

1. تاکی‌کاردی (Tachycardia)

تاکی‌کاردی به ضربان قلب سریع (بیش از 100 ضربه در دقیقه) اشاره دارد. انواع مختلفی از تاکی‌کاردی وجود دارند که بر اساس محل شروع در قلب دسته‌بندی می‌شوند:

الف. تاکی‌کاردی دهلیزی (Supraventricular Tachycardia - SVT)

• این نوع از تاکی‌کاردی‌ها در بالای بطن‌های قلب (دهلیزها یا گره‌های هدایت الکتریکی) شروع می‌شوند. SVT یکی از شایع‌ترین انواع آریتمی‌های سریع است و ممکن است به صورت ناگهانی شروع و پایان یابد.
• علائم: تپش سریع قلب، سرگیجه، تنگی نفس، اضطراب

ب. فیبریلاسیون دهلیزی (Atrial Fibrillation - AFib)

• فیبریلاسیون دهلیزی یکی از رایج‌ترین انواع آریتمی‌های قلبی است. در این وضعیت، دهلیزهای قلب به صورت نامنظم و بسیار سریع می‌تپند، که می‌تواند باعث نامنظمی در پمپاژ خون و تشکیل لخته‌های خون در قلب شود.
• خطرات: لخته‌های خون ایجاد شده ممکن است به مغز منتقل شوند و خطر سکته مغزی را افزایش دهند.
• علائم: تپش نامنظم و سریع قلب، خستگی، سرگیجه، ضعف، تنگی نفس

ج. فلوتر دهلیزی (Atrial Flutter)

• فلوتر دهلیزی شبیه به فیبریلاسیون دهلیزی است، اما ریتم دهلیزها در این حالت به طور منظم و سریع است. این حالت معمولاً می‌تواند به فیبریلاسیون دهلیزی تبدیل شود.
• علائم: مشابه فیبریلاسیون دهلیزی ولی با الگوی ضربان منظم‌تر

د. تاکی‌کاردی بطنی (Ventricular Tachycardia - VT)

• این نوع تاکی‌کاردی از بطن‌های قلب شروع می‌شود و می‌تواند تهدیدکننده حیات باشد، زیرا بطن‌ها نمی‌توانند به درستی خون را به بقیه بدن پمپاژ کنند.
• علائم: تپش سریع و نامنظم قلب، سرگیجه، از حال رفتن، تنگی نفس، درد قفسه سینه

ه. فیبریلاسیون بطنی (Ventricular Fibrillation - VFib)

• این حالت به معنای تپش سریع و نامنظم بطن‌های قلب است. در فیبریلاسیون بطنی، بطن‌ها به شدت می‌تپند و به دلیل عدم هماهنگی، پمپاژ خون به سایر بخش‌های بدن به شدت مختل می‌شود. این وضعیت بسیار خطرناک است و نیاز به درمان فوری دارد.
• علائم: از حال رفتن، قطع تنفس، عدم ضربان قابل تشخیص؛ اگر درمان سریع انجام نشود، می‌تواند به مرگ منجر شود.

2. برادیکاردی (Bradycardia)

برادیکاردی به ضربان قلب آهسته‌تر از حد طبیعی (کمتر از 60 ضربه در دقیقه) اشاره دارد. اگر برادیکاردی باعث شود قلب نتواند خون کافی به بدن برساند، ممکن است نیاز به درمان داشته باشد. انواع رایج برادیکاردی شامل موارد زیر هستند:

الف. برادیکاردی سینوسی (Sinus Bradycardia)

• این حالت زمانی رخ می‌دهد که گره سینوسی که به عنوان "ضربان‌ساز طبیعی قلب" شناخته می‌شود، ضربان‌های آهسته‌تری را تولید کند. برادیکاردی سینوسی در برخی افراد مانند ورزشکاران طبیعی است، اما در دیگران می‌تواند نشان‌دهنده مشکلات قلبی باشد.
• علائم: خستگی، سرگیجه، تنگی نفس، از حال رفتن

ب. بلوک قلبی (Heart Block)

• در بلوک قلبی، امواج الکتریکی قلب به درستی از دهلیزها به بطن‌ها منتقل نمی‌شوند، که می‌تواند باعث کاهش سرعت ضربان قلب شود. بلوک‌های قلبی به درجات مختلفی دسته‌بندی می‌شوند:
  • بلوک درجه اول: امواج الکتریکی به بطن‌ها می‌رسند، اما با تأخیر.
  • بلوک درجه دوم: برخی از امواج الکتریکی به بطن‌ها نمی‌رسند.
  • بلوک درجه سوم (بلوک کامل): هیچ یک از امواج الکتریکی به بطن‌ها نمی‌رسند، که می‌تواند باعث ضربان‌های غیرمؤثر قلب شود.
• علائم: تپش آهسته قلب، از حال رفتن، سرگیجه، ضعف شدید

3. آریتمی‌های ضربان زودرس (Premature Heartbeats)

آریتمی‌های ضربان زودرس به ضربان‌های اضافی قلب که زودتر از حد معمول رخ می‌دهند، گفته می‌شود. این ضربان‌های زودرس ممکن است از دهلیزها (ضربان‌های زودرس دهلیزی - PACs) یا بطن‌ها (ضربان‌های زودرس بطنی - PVCs) منشأ بگیرند. معمولاً این ضربان‌ها بی‌ضرر هستند، اما در برخی افراد می‌توانند نشان‌دهنده مشکلات جدی‌تر باشند.

الف. ضربان‌های زودرس دهلیزی (Premature Atrial Contractions - PACs)

• ضربان‌های اضافی که از دهلیزها شروع می‌شوند. این ضربان‌ها ممکن است باعث احساس "پرش" یا تپش قلب شوند.

ب. ضربان‌های زودرس بطنی (Premature Ventricular Contractions - PVCs)

• ضربان‌های اضافی که از بطن‌ها شروع می‌شوند و معمولاً باعث ایجاد وقفه در ضربان طبیعی قلب و احساس "کوبیدن" در قفسه سینه می‌شوند.

4. سندرم‌های آریتمی خاص

برخی از آریتمی‌ها با سندرم‌های خاصی همراه هستند که شامل موارد زیر می‌شود:

الف. سندرم تاکی‌کاردی وضعیتی (Postural Orthostatic Tachycardia Syndrome - POTS)

• در این سندرم، تغییر وضعیت از حالت نشسته به ایستاده باعث افزایش غیرطبیعی ضربان قلب می‌شود. این سندرم با علائمی مانند سرگیجه، تپش قلب و ضعف همراه است.

ب. سندرم بروگادا (Brugada Syndrome)

• یک نوع آریتمی ژنتیکی که باعث افزایش خطر آریتمی‌های خطرناک مانند فیبریلاسیون بطنی می‌شود. این سندرم معمولاً در نوار قلب با الگوهای خاص شناسایی می‌شود و می‌تواند خطر مرگ ناگهانی قلبی را افزایش دهد.

ج. سندرم QT طولانی (Long QT Syndrome)

• این سندرم باعث طولانی شدن فاصله QT در نوار قلب می‌شود و می‌تواند خطر تاکی‌کاردی‌های بطنی خطرناک را افزایش دهد. این وضعیت ممکن است به دلایل ژنتیکی یا ناشی از مصرف داروهای خاص باشد.

روش‌های تشخیص آریتمی قلب

تشخیص آریتمی‌ها نیاز به معاینات بالینی دقیق و استفاده از ابزارهای تخصصی دارد. در ادامه به روش‌های تشخیص رایج می‌پردازیم:

1. معاینه بالینی و بررسی تاریخچه پزشکی
   • پزشک با بررسی علائم بیمار و تاریخچه پزشکی او، اولین قدم در تشخیص را برمی‌دارد. سؤالاتی در مورد علائم تپش قلب، غش، سرگیجه، و سابقه خانوادگی بیماری قلبی مطرح می‌شود.
2. نوار قلب (Electrocardiogram - ECG)
   • ECG یکی از اصلی‌ترین ابزارهای تشخیصی برای آریتمی است. این تست فعالیت الکتریکی قلب را ثبت کرده و به پزشک کمک می‌کند تا نوع و شدت آریتمی را شناسایی کند.
3. مانیتور هولتر (Holter Monitor)
   • این دستگاه کوچک قابل حمل است و برای مدت 24 تا 48 ساعت روی بدن بیمار نصب می‌شود تا ضربان قلب او در طول روز و شب را ثبت کند. این روش به شناسایی آریتمی‌هایی که به صورت مقطعی رخ می‌دهند، کمک می‌کند.
4. مانیتور رویدادی (Event Monitor)
   • این دستگاه برای افرادی که علائمشان به‌طور مقطعی و نامنظم رخ می‌دهد، مورد استفاده قرار می‌گیرد. بیمار می‌تواند دستگاه را فعال کند تا در لحظه بروز علائم، نوار قلب ثبت شود.
5. آزمایش استرس (Stress Test)
   • این تست برای بررسی عملکرد قلب تحت فشار فیزیکی یا ورزش استفاده می‌شود. اگر آریتمی‌ها در شرایط استرس یا ورزش رخ دهند، این آزمایش می‌تواند به شناسایی آن‌ها کمک کند.
6. الکتروفیزیولوژی (Electrophysiological Study - EPS)
   • این روش در بیمارستان و تحت شرایط کنترل‌شده انجام می‌شود. با استفاده از کاتترهای خاص، پزشک می‌تواند نواحی مختلف قلب را بررسی کرده و منبع آریتمی را پیدا کند. EPS معمولاً برای آریتمی‌های پیچیده‌تر که نیاز به درمان دقیق‌تری دارند، استفاده می‌شود.
7. اکوکاردیوگرافی (Echocardiogram)
   • اکوکاردیوگرافی از امواج صوتی برای بررسی ساختار و عملکرد قلب استفاده می‌کند. این آزمایش می‌تواند مشکلاتی مانند بزرگ شدن قلب، ضعف عضلات قلب، یا نقص‌های ساختاری را نشان دهد که ممکن است باعث آریتمی شوند.

روش‌های درمان آریتمی قلب

روش درمان آریتمی بستگی به نوع، علت، و شدت آن دارد. در برخی موارد، آریتمی نیازی به درمان ندارد، اما در موارد دیگر، درمان می‌تواند شامل مصرف دارو، روش‌های غیرتهاجمی، یا حتی جراحی باشد. در ادامه، روش‌های درمانی مختلف را معرفی می‌کنیم:

1. دارو درمانی

داروهای مورد استفاده در درمان آریتمی قلب

درمان دارویی آریتمی قلب به نوع آریتمی، شدت آن و وضعیت کلی بیمار بستگی دارد. داروهای مختلفی برای کنترل ضربان قلب و پیشگیری از وقوع آریتمی‌ها وجود دارند که هر کدام به شیوه‌های مختلفی عمل می‌کنند. در ادامه، به معرفی انواع داروهای مورد استفاده در درمان آریتمی و نحوه عملکرد آن‌ها می‌پردازیم.

1. داروهای ضد آریتمی (Antiarrhythmics)

این دسته از داروها به تنظیم و کنترل ریتم قلب کمک می‌کنند و به چهار گروه اصلی تقسیم می‌شوند:

الف. داروهای کلاس I: بلوک‌کننده‌های کانال سدیم

• این داروها با مهار کانال‌های سدیم در سلول‌های قلبی، باعث کاهش سرعت هدایت الکتریکی قلب می‌شوند و در نتیجه به کنترل آریتمی کمک می‌کنند. داروهای این گروه خود به سه زیرگروه تقسیم می‌شوند:
  • کلاس IA (مانند کینیدین و پروکائین‌آمید): باعث کاهش سرعت هدایت الکتریکی و افزایش مدت زمان پتانسیل عمل می‌شوند.
  • کلاس IB (مانند لیدوکائین و میکسلیتین): مدت زمان پتانسیل عمل را کاهش می‌دهند و بیشتر برای درمان آریتمی‌های بطنی استفاده می‌شوند.
  • کلاس IC (مانند فلکاینید و پروپافنون): به شدت سرعت هدایت را کاهش می‌دهند و برای آریتمی‌های دهلیزی و بطنی استفاده می‌شوند.

ب. داروهای کلاس II: بتابلوکرها (Beta Blockers)

• این داروها اثرات هورمون‌های آدرنالین و نورآدرنالین را که باعث تحریک قلب و افزایش ضربان آن می‌شوند، مهار می‌کنند. بتابلوکرها به کاهش ضربان قلب، کاهش فشار خون و کنترل آریتمی‌ها کمک می‌کنند.
• نمونه‌ها: پروپرانولول، آتنولول، متوپرولول، بیسوپرولول
• موارد مصرف: آریتمی‌های دهلیزی (مانند فیبریلاسیون دهلیزی)، کنترل ضربان قلب در مواقع استرس یا فعالیت فیزیکی

ج. داروهای کلاس III: بلوک‌کننده‌های کانال پتاسیم

• این داروها با مهار کانال‌های پتاسیم در قلب، باعث افزایش مدت زمان پتانسیل عمل و بازگشت به حالت استراحت می‌شوند. این ویژگی به جلوگیری از وقوع آریتمی کمک می‌کند.
• نمونه‌ها: آمیودارون، سوتالول، دوفتیلاید
• موارد مصرف: آریتمی‌های دهلیزی و بطنی، فیبریلاسیون دهلیزی، فلوتر دهلیزی، تاکی‌کاردی بطنی
• نکات مهم: داروی آمیودارون به دلیل اثرات جانبی زیادی که ممکن است بر کبد، ریه‌ها و تیروئید داشته باشد، باید با احتیاط و تحت نظارت دقیق پزشک مصرف شود.

د. داروهای کلاس IV: بلوک‌کننده‌های کانال کلسیم

• این داروها کانال‌های کلسیم را مسدود می‌کنند و با کاهش ورود کلسیم به سلول‌های قلب، باعث کاهش قدرت انقباض و کاهش ضربان قلب می‌شوند. به همین دلیل، این داروها می‌توانند به کنترل ریتم قلب و کاهش فشار خون کمک کنند.
• نمونه‌ها: وراپامیل، دیلتیازم
• موارد مصرف: آریتمی‌های دهلیزی، فیبریلاسیون دهلیزی، فلوتر دهلیزی
• موارد احتیاط: بلوک‌کننده‌های کانال کلسیم معمولاً برای افراد مبتلا به نارسایی قلبی توصیه نمی‌شوند.

2. داروهای ضد انعقاد خون (Anticoagulants)

آریتمی‌های دهلیزی مانند فیبریلاسیون دهلیزی می‌توانند خطر تشکیل لخته‌های خون در قلب را افزایش دهند. این لخته‌ها ممکن است به عروق مغزی منتقل شده و باعث سکته مغزی شوند. بنابراین، داروهای ضد انعقاد خون برای جلوگیری از تشکیل لخته‌های خونی مورد استفاده قرار می‌گیرند. این داروها به "رقیق‌کننده‌های خون" نیز معروف هستند.

الف. وارفارین (Warfarin)

• وارفارین یک داروی ضد انعقاد خون قدیمی است که به کاهش خطر تشکیل لخته کمک می‌کند. با این حال، نیاز به نظارت دقیق و بررسی منظم آزمایش‌های خونی (INR) دارد تا میزان اثرگذاری آن کنترل شود.
• نکات مهم: مصرف وارفارین با غذاها و داروهای مختلف تداخل دارد و بیمار باید از تغییرات رژیم غذایی خود آگاه باشد.

ب. داروهای ضد انعقاد خوراکی مستقیم (DOACs)

• این داروها جدیدتر از وارفارین هستند و به دلیل مزایای خاصی مانند عدم نیاز به نظارت منظم آزمایش خون و کمترین تداخل با غذا، محبوبیت بیشتری پیدا کرده‌اند.
• نمونه‌ها: ریواروکسابان، آپیکسابان، دابیگاتران
• موارد مصرف: پیشگیری از تشکیل لخته‌های خون در بیماران با فیبریلاسیون دهلیزی

3. داروهای تثبیت‌کننده ریتم (Rate-Control Drugs)

این داروها ضربان قلب را کند می‌کنند تا ریتم قلب به حالت طبیعی بازگردد. تثبیت ریتم به ویژه در بیمارانی که به فیبریلاسیون یا فلوتر دهلیزی مبتلا هستند، مورد استفاده قرار می‌گیرد.

الف. دیگوکسین (Digoxin)

• این دارو با افزایش قدرت انقباض قلب و کاهش سرعت انتقال سیگنال‌های الکتریکی در قلب، به تثبیت ضربان قلب کمک می‌کند.
• موارد مصرف: آریتمی‌های دهلیزی، فیبریلاسیون دهلیزی، نارسایی قلبی
• نکات مهم: دیگوکسین باید با دقت مصرف شود، زیرا در دوزهای بالا می‌تواند سمی باشد. علائم مسمومیت با دیگوکسین شامل حالت تهوع، دیدن هاله‌های نورانی، و ضربان قلب نامنظم است.

4. داروهای اضطراری برای کنترل آریتمی

برخی از داروها در موارد اورژانسی برای بازگرداندن ضربان قلب به حالت طبیعی به کار می‌روند. این داروها معمولاً به صورت تزریقی و تحت نظارت پزشک تجویز می‌شوند.

الف. آدنوزین (Adenosine)

• آدنوزین یک داروی تزریقی است که در موارد اضطراری برای درمان تاکی‌کاردی دهلیزی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این دارو با متوقف کردن سیگنال‌های الکتریکی قلب برای مدت کوتاهی، می‌تواند ضربان قلب را به حالت طبیعی بازگرداند.
• نکات مهم: اثر آدنوزین کوتاه‌مدت است و به سرعت در بدن تجزیه می‌شود. مصرف این دارو می‌تواند باعث احساس تنگی قفسه سینه یا احساس ناخوشایند کوتاه‌مدتی در بیمار شود.

ب. اپی‌نفرین (Epinephrine)

• این دارو در موارد اورژانسی مانند فیبریلاسیون بطنی یا تاکی‌کاردی بطنی بدون نبض (که باعث ایست قلبی می‌شوند) استفاده می‌شود. اپی‌نفرین می‌تواند با تحریک قلب، ضربان را به حالت طبیعی برگرداند.

2. روش‌های غیرتهاجمی

• کاردیوورژن الکتریکی (Electrical Cardioversion): این روش شامل استفاده از شوک الکتریکی کنترل‌شده برای بازگرداندن ریتم قلب به حالت طبیعی است. این روش معمولاً در فیبریلاسیون دهلیزی یا فلوتر استفاده می‌شود.
• کاردیوورژن شیمیایی (Chemical Cardioversion): در این روش، از داروها برای بازگرداندن ریتم قلب به حالت طبیعی استفاده می‌شود.

3. ابلیشن (Catheter Ablation)

• در این روش، پزشک با استفاده از کاتترهای خاص، منبع آریتمی را شناسایی و با اعمال گرما یا سرما آن بخش از بافت قلب را از بین می‌برد. این روش برای درمان آریتمی‌های مقاوم به دارو بسیار مؤثر است و به صورت کم‌تهاجمی انجام می‌شود.

4. نصب دستگاه‌های الکتریکی قلب

• پیسمیکر (Pacemaker): این دستگاه کوچک در زیر پوست قفسه سینه کاشته می‌شود و با ارسال پالس‌های الکتریکی به قلب، ضربان قلب را تنظیم می‌کند. پیسمیکر برای درمان برادیکاردی (ضربان قلب آهسته) بسیار مؤثر است.
• دستگاه دفیبریلاتور قابل کاشت (Implantable Cardioverter Defibrillator - ICD): این دستگاه علاوه بر تنظیم ضربان قلب، در مواقع خطرناک می‌تواند شوک الکتریکی به قلب بدهد تا از بروز آریتمی‌های تهدیدکننده جان مانند فیبریلاسیون بطنی جلوگیری کند.

5. جراحی‌های قلب باز

• در مواردی که آریتمی‌ها بسیار شدید و مقاوم به دیگر روش‌های درمانی باشند، ممکن است جراحی قلب باز مورد نیاز باشد. عمل جراحی Maze یک نوع جراحی است که در آن مسیرهای الکتریکی غیرطبیعی که باعث آریتمی می‌شوند، مسدود می‌شوند.

نتیجه‌گیری

آریتمی قلب یک بیماری جدی است که می‌تواند به صورت نامحسوس یا شدید بروز کند. آگاهی از علائم، تشخیص به موقع و درمان مناسب می‌تواند به کاهش خطرات و بهبود کیفیت زندگی بیماران کمک کند. افراد باید به طور منظم به پزشک مراجعه کنند و در صورت بروز هرگونه علائم غیرعادی، فوراً با متخصص قلب مشورت کنند.